Hoofdstuk 8

De kracht van traditionele geneeswijzen

Wij zijn traditionele mensen, ook vandaag de dag nog. Dat uit zich ook in het omgaan met ziekte. Voordat een zieke Dogon zich laat behandelen, zoekt hij eerst naar de oorzaak van zijn ziekte. Wij gaan ervan uit dat ziekte wordt veroorzaakt door slecht gedrag. Het kan ook zijn dat je een verbod hebt overtreden of een fetisj geweld hebt aangedaan. Val je en breek je je voet dan gaat dit niet op, iedereen begrijpt dat zoiets kan gebeuren. Maar dit oorzakelijke verband geldt wel voor bijvoorbeeld huidziekten of gekte. Het is dus zaak de oorzaak van de ziekte te achterhalen.

Dat kan door te rade te gaan bij een voorspeller, iemand die vossenvelden kan raadplegen, of iemand die kaurischelpen opgooit en de uitkomst kan interpreteren. Pas als de oorzaak van de ziekte is gevonden, kan deze op de juiste wijze worden behandeld. En dan kan het gebeuren dat de patiënt na enige tijd geneest, zelfs als hij daarvoor amper meer ademde.

Onlosmakelijke combinatie

Een Dogon zoekt eerst zijn toevlucht tot traditionele geneeswijzen. Deze bevatten altijd medicamenten én een deel dat door offeren wordt toegevoegd. Deze twee zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, het een kan niet zonder het ander. De geneesmiddelen bestaan hoofdzakelijk uit delen van planten en bomen, de offers zijn meestal kippen of granen.

Elke genezer heeft een fetisj waarin de ama huist van zijn ‘specialisme’. Deze fetisj bevindt zich op een vaste plek en dat betekent dat de zieke altijd naar de fetisj moet reizen en niet andersom. Voordat de hele ceremonie een aanvang neemt, vertel je de fetisj alles over zijn afkomst en oorsprong en herinnert hem aan de naam van de familie die voor hem zorgt. Kortom, je vleit de fetisj en probeert hem gunstig te stemmen. Vervolgens spreekt een oudere van die familie de fetisj in zijn eigen taal toe, tegelijkertijd wordt er een klein beetje bloed geofferd. Dan pas volgt het belangrijkste onderdeel. Je wens wordt door de oudere overgebracht aan de fetisj. Hierbij wordt het meeste bloed geofferd. Na afloop van de plechtigheid moet de fetisj worden bedankt voor zijn moeite. Dit zogeheten sluiten van de fetisj gaat weer gepaard met het offeren van een klein beetje bloed en gebeurt in de eigen taal. Nu aan alles is voldaan waar de fetisj om heeft gevraagd, is de beloning de behandeling van de zieke. Dan krijgt de zieke medicamenten en speciaal water of voedsel.

De omgang met de fetisjen kent strenge voorschriften. Elke fetisj heeft zijn eigen taboe. Bij de een mag je bijvoorbeeld niet in de buurt komen als je menstrueert. Bij de ander mag de patiënt niet praten, dat mag pas weer als hij genezen is. En bij weer andere fetisjen mag je bepaalde dingen niet eten of drinken. Als je je niet houdt aan deze regels, doe je de ziekte geweld aan. Je beledigt de ama van die fetisj en je ziekte verergert. Je kunt er dan zelfs aan sterven.

Of een Dogon nu een animist, een christen of een moslim is, ze bewandelen allemaal deze weg. Geen enkele Dogon zal de krachten van de traditionele geneeswijzen uitsluiten vanwege zijn religie. Voor animisten is de kracht van de fetisj vanzelfsprekend. Maar ook een christen-Dogon en een moslim-Dogon zullen een kip doden als de behandeling van hun ziekte dit offer vraagt. Daarom kun je ook zeggen dat een Dogon eigenlijk twee religies heeft. Hij is in ieder geval animistisch en daarnaast kan hij christen of moslim zijn.

Specialisten

Als je weet welke ziekte je hebt, ga je naar een genezer die gespecialiseerd is in deze kwaal en een goed contact heeft met de ama van deze ziekte. In Anakanda bijvoorbeeld wonen mensen die gespecialiseerd zijn in het behandelen van botbreuken. Iedere keer weer blijkt dat zij in staat zijn deze binnen een week te genezen, om wat voor breuk het ook gaat. En in Banani wonen genezers die gespecialiseerd zijn in het behandelen van toverij. Als je een vergiftiging hebt, geven zij je een middel op basis van bessen. Dit middel zorgt ervoor dat je overgeeft en alles wat het lichaam is binnengekomen, dit ook weer verlaat.

Voor het behandelen van gekte kun je ook terecht in Banani, zij het bij andere genezers. Zij geven medicamenten waardoor je beter wordt, zelfs als je al jaren aan gekte lijdt. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij de jonge, sterke man die architect wilde worden. Hij had al enkele jaren last van woedeaanvallen en was zeer agressief. Hij schreeuwde op straat en mishandelde mensen. Na een behandeling in Banani verdween de agressie en nu is hij weer een gewaardeerd dorpsgenoot.

Geen keuze

Pas als een Dogon een ziekte onder de leden heeft die op de traditionele manier niet valt te overwinnen, zal hij zich wenden tot een apotheek. En als een Dogon uiteindelijk toch in het ziekenhuis belandt, is de kans groot dat hij daar zal sterven. De ziekte is dan in een vergevorderd stadium en valt daardoor moeilijk te genezen. Hierdoor geloven veel Dogon dat een bezoek aan het ziekenhuis niet zoveel zin heeft. Ze zetten deze stap pas als niets anders meer helpt.

Ook bij zwangerschappen en bevallingen doet zich dit probleem voor. De overheid doet er alles aan om zwangere vrouwen te bewegen voor een medisch consult langs te komen. Maar de Dogon hebben hier weinig oren naar. De bevallingen doen we thuis in het dorp en daar zijn geen medische raadgevers. Ook wanneer er complicaties optreden, proberen we het eerst nog een aantal dagen zelf op te lossen voordat we naar een arts gaan. Vaak is het dan te laat.

Een bijkomstig probleem is dat moderne medicamenten erg duur zijn. Aangezien de Dogon weinig geld hebben, zijn we min of meer genoodzaakt ons te verlaten op traditionele methoden. Een kip om te offeren kost tussen de 500 en 1000 CFA. Laat je diezelfde ziekte behandelen in een kliniek of bij een apotheek, dan kost je dat tussen de 2500 tot 5000 CFA. Een operatie bij een gecompliceerde bevalling kost ongeveer 6500 tot 7500 CFA, terwijl een bevalling thuis gratis is. In feite valt er weinig te kiezen voor de Dogon.

Zielluisteraars

We kennen naast genezers ook zielluisteraars. Zij luisteren naar het schreeuwen van de ziel en kunnen haar weer tot rust brengen. Er zijn bijvoorbeeld mensen die bezeten zijn van hebzucht, koste wat het kost willen ze een vrouw of juwelen. Deze hebzucht kan uitmonden in een ware crisis. Dan schreeuwt de ziel in de nacht dat zij zal vertrekken, omdat zij per se wil hebben wat ze niet heeft.

Een zielluisteraar kan dit stoppen. Hij maakt contact met de ziel en belooft haar dat te brengen wat zij wil. Vervolgens bezoekt hij de eigenaar van de betreffende ziel en vertelt dat zijn ziel op het punt van vertrek staat. Hij vraagt de eigenaar om de zaken die de ziel wil hebben, zodat hij de ziel kan laten terugkeren. Als die deze niet heeft, kan de familie bijspringen. De ziel-luisteraar vertrekt met het nodige naar de plek waar hij de ziel heeft achtergelaten en brengt offers; de ziel zal terugkeren naar de eigenaar.

De ziel kan materiële zaken willen hebben, maar zij kan deze niet meenemen naar de andere wereld. Dat wat zij zoekt, is de bevrediging, niet de dingen zelf. Net als bij fetisjen gaat het om de symboliek. De kip die je offert, kan niet worden gegeten door de ziel of de ama’s, het is het bloed waar het om gaat.